Η Ελεύθερνα ήταν μία από τις σημαντικότερες πρωτεύουσες της Κρήτης. Συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με Διευθυντή τον Καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη στη δυτική και ανατολική κλιτύ του λόφου της Ελεύθερνας, έχουν φέρει στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα και χιλιάδες ευρήματα, που αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες της ιστορίας της αρχαίας πολιτείας με ιστορία 4.500 χρόνων (3η χιλιετία π.Χ.-14ος αι. π.Χ.), όταν την κατέστρεψαν οι Βενετοί για να τιθασεύσουν τους επαναστάτες κατοίκους της. Η αρχαία πόλη αναπτύσσεται στις ΒΔ υπώρειες της Ίδης (Ψηλορείτη), σε ύψος 380 μέτρων, 25 χιλιόμετρα ΝΑ της πόλης του Ρεθύμνου. Οι κύριοι πυρήνες της βρίσκονται σε δύο υψώματα, τον λόφο του Πρινέ (Αρχαία Ελεύθερνα) και στο πλάτωμα του σημερινού χωριού Ελεύθερνα. Στην ανατολική πλευρά του λόφου της Αρχαίας Ελεύθερνας ανασκάπτεται η ελληνιστική, ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή πόλη. Εκεί έχουν εντοπιστεί τρεις βασιλικές: του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, της Αγίας Ειρήνης του Θεού, και η λεγόμενη βασιλική του Αγίου Μάρκου, που ερευνάται συστηματικά από το 2018. Η εκκλησία έχει πιθανότατα θεμελιωθεί πάνω σε παλαιότερο κτίσμα και στους τοίχους της έχουν επαναχρησιμοποιηθεί αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές και γλυπτά από τα κτίσματα πρωιμότερων φάσεων της πόλης. Η ανέγερσή της κυμαίνεται χρονολογικά στα χρόνια του Ιουστινιανού (500 μ.Χ.). Από την ανασκαφή έχουν αποκαλυφθεί σημαντικά ευρήματα, όπως εντυπωσιακά επιστύλια από δημόσια κτίρια της ελληνιστικής εποχής, πολύ σημαντικές αρχαϊκές και υστερότερες επιγραφές, ανάμεσά τους μια ιδιαιτέρως τρυφερή που κάνει λόγο για ένα ζευγάρι που ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε, αλλά και μια τεράστια σειρά αρχιτεκτονικών γλυπτών (θωράκια, ανάγλυφα και αμφίγλυφα), θωράκια καμπύλα και άλλα του άμβωνα, αμφιημικίονες, διαχωριστικά παραθύρων και εξαιρετικής ποιότητας πεσσόκρανα και κιονόκρανα δίζωνα με αετούς και κεφαλές κριών. Οι αρχαϊκές επιγραφές με σημαντικά κείμενα νομικού και θεσμικού περιεχομένου συμπληρώνουν το corpus των περίφημων κρητικών επιγραφών (Inscriptiones Creticae). Παράλληλα με τις ανασκαφικές εργασίες γίνεται και η μελέτη του υλικού και η συντήρηση των αρχαιοτήτων, ώστε με το πέρας της ανασκαφικής έρευνας και την εκπόνηση των απαραίτητων μελετών, να αναστηλωθεί ο ναός και να συναποτελέσει με τις άλλες δύο βασιλικές ένα μοναδικό παλίμψηστο στο πέρασμα από τον ελληνορρωμαϊκό παγανισμό στον Χριστιανισμό των πρώτων αιώνων της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Πηγή εικόνων: αρχείο Καθ. Ν.Χ. Σταμπολίδη
