Στους νότιους πρόποδες του απόκρημνου λόφου του Ξώμπουργου απλώνεται σε διαδοχικά άνδηρα ένας μεγάλος οχυρωμένος οικισμός που σύμφωνα με τις επιγραφές ήταν η Πόλις της Τήνου που λειτουργούσε ως το κύριο οικονομικό και πολιτικό κέντρο του νησιού από τον 10ο έως και τον 4ο αι. π.Χ. Οι πολυετείς ανασκαφές του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις οποίες συμμετέχουν κάθε χρόνο πολλοί φοιτητές αρχαιολογίας, έχουν αποκαλύψει ένα μεγάλο τμήμα του οικισμού στη ΝΔ πλευρά του λόφου με τμήματα των διαδοχικών φάσεων της οχύρωσης, οικίες και ιερά. Τα τελευταία χρόνια η ανασκαφική έρευνα έχει επικεντρωθεί στο νεκροταφείο των Κλασικών χρόνων που απλώνεται σε δύο άνδηρα στην ανατολική πλευρά του λόφου. Οι τάφοι ήταν κατά κανόνα κεραμοσκεπείς. Στο άνω άνδηρο υπήρχαν κτιστές κατασκευές που χρησίμευαν είτε ως βάθρα για επιτύμβια μνημεία ή και για επιμνημόσυνες έμπυρες τελετές.
Οι επιτύμβιες στήλες αυτού του νεκροταφείου είναι κατά κανόνα εισηγμένα-εκπληκτικής τέχνηςέργα που είχαν ισχυρό αντίκτυπο στην εγχώρια παραγωγή του 4ου αι. π.Χ. Ένα μεγάλο κτίριο μήκους 20 μ. που βρέθηκε πίσω από τα ταφικά κτίσματα πρέπει να χρησίμευε για την προετοιμασία των επιμνημόσυνων τελετών, ενώ ένα άλλο μεγάλο κτίριο που βρέθηκε πίσω από αυτό, στο ψηλότερο άνδηρο, ήταν το βιοτεχνικό κέντρο του οικισμού που εξυπηρετούσε το νεκροταφείο.
Πηγή εικόνων: Αρχείο ανασκαφών Ξώμπουργου-Νότα Κούρου
